Grondnesten eikenprocessierups compliceren beheersing

Een nieuwe studie bewijst dat de levenscyclus van de processierups met grondnesten een stuk ingewikkelder wordt. Rupsen met brandharen komen dan opeens pas in juni tevoorschijn. Dat is ruim nadat preventieve bespuitingen worden uitgevoerd. Het is één van de onderwerpen die aan bod zullen komen tijdens de landelijke bijeenkomst voor professionals op 25 september.

We weten al sinds 2010 dat eikenprocessierupsen in bepaalde situaties de eikenbomen verlaten en in de grond kruipen om te verpoppen. Een jaar geleden concludeerden we dat eikenprocessierupsen in verlengde diapauze kunnen gaan. Ze verblijven dan als rups in het vierde larvestadium of als pop één of meerdere jaren in rust voordat ze weer actief worden. Het in rust gaan verklaart het opvallende verschijnsel dat we in de loop van het rupsenseizoen opeens geconfronteerd worden met uitbraken van eikenprocessierupsen op plekken waar intensief preventieve bespuitingen zijn uitgevoerd in het voorjaar. Inspecties toonden aan dat de bomen schoon waren, maar opeens waren er toch weer rupsen aanwezig. Op sommige plekken werden grote hoeveelheden rupsen in de bomen aangetroffen terwijl er nauwelijks vraat aan de bomen zichtbaar was.

Bomen vol eikenprocessierupsen vertoonden nauwelijks vraat (Bron: Silvia Hellingman)

Bomen en grondnesten intensief gevolgd

Om meer bewijs voor het bestaan van grondnesten en diapauze te verkrijgen en om meer inzicht te krijgen in de levenscyclus zijn we populaties in verschillende bomen aan het volgen om vast te stellen wanneer ze de grond in zijn gegaan en wanneer ze eruit komen. In 2018 hebben we een aantal bomen gemarkeerd waar de rupsen vanuit de bomen in de periode van 28 juni tot 1 juli 2018 de grond in zijn gegaan. De nesten hingen vervolgens leeg aan de bomen. Alleen vervellingshuidjes en uitwerpselen bleven achter in het nest. Vervolgens hebben we deze bomen intensief gevolgd om te bepalen wanneer ze weer uit de grond kwamen. Hieronder staan diverse foto’s en een film waarin het onderzoek in beeld gebracht wordt.

Verlaten nest op 28 juni 2018. Eikenprocessierupsen waren in de bodem gekropen (Bron: Silvia Hellingman)

In het voorjaar van 2019 verschenen er rupsen afkomstig uit de eiafzet in 2018. Deze rupsen begonnen zich begin juni hoog in de bomen te nestelen. Tussen 7 en 24 juni 2019 kwamen op verschillende momenten opeens veel rupsen in het vierde larvestadium uit de grond om hun cyclus alsnog te voltooien (zie film). Deze rupsen hebben geen nesten in de bomen gemaakt. Ze hebben zich wel in juni nog een keer verveld langs de stammen.

Eikenprocessierupsen komen uit de grond op 7 juni 2019 (Bron: Silvia Hellingman)

Eikenprocessierupsen komen uit de grond op 7 juni 2019 (Bron: Silvia Hellingman)

Op 7 en 9 juli 2019 trok een eerste groep rupsen weer de grond in. Ook hebben we rupsen gezien die muizenholen in gingen om daar te gaan verpoppen. Om de uitkomst van de vlinders te bewaken hebben we horgaas om de stammen heen geplaatst. Op 2 augustus 2019 begonnen de eerste vlinders uit de grond te komen en omhoog te kruipen langs de stam. We hebben inmiddels geleerd dat ze niet alleen vlak aan de voet van de boom uit de grond komen, maar ook soms één meter van de stam. We blijven de gemarkeerde bomen volgen. Het kan zijn dat veel vlinders dit jaar niet eens uitkomen maar één of meerdere jaren overslaan.

Met horgaas ingepakte bomen op 2 augustus 2019 (Bron: Silvia Hellingman)

Vlinders kruipen uit de grond op 6 augustus 2019 (Bron: Silvia Hellingman)

Resultaten van het lopende onderzoek naar grondnesten (Bron: Silvia Hellingman)

Wanneer in de grond en in diapauze?

De aanwezigheid van grondnesten heeft consequenties voor het beheer. Er is echter nog veel onbekend over waar en wanneer eikenprocessierupsen de grond in gaan, wanneer ze in diapauze gaan en hoe lang ze in diapauze blijven zitten. Het vraagt nog enkele jaren onderzoek om alle omstandigheden te beschrijven wanneer dit fenomeen zich voordoet. Tot nu toe denken we dat de volgende factoren een verlengde diapauze veroorzaken:

1. Hitte in de periode van nestvorming. Als de nesttemperatuur hoger dan 32 graden wordt en de boom geen beschutting biedt. De rupsen verlaten dan de bomen en zoeken een koele plek in de grond.
2. Te veel rupsen waardoor voedseltekort dreigt veroorzaakt een verdeling van de populatie.
3. Als er te veel verstoring is omdat ze massaal door allerlei natuurlijke vijanden worden aangevallen, trekt een deel van de populatie de bodem in. Vaak komen dan sluipvliegen/sluipwespen uit de grond in plaats van een vlinder.
4. Aanhoudende droogte zoals in 2018 kan leiden tot dorre bladeren, waardoor de voedselkwaliteit van het blad minder goed wordt. De bladeren die in de tweede uitloop van de eik aan de boom komen, krijgen onder droge omstandigheden vaak last van eikenmeeldauw, wat de rupsen ook niet meer lekker smaakt. We zien in die situaties dat ze dan vaak de bomen verlaten. 
5. Bomen die hoog opgesnoeid zijn en geen beschutting bieden voor de rupsen of jongwasbomen die te weinig ruimte bieden voor de nesten vergroten de kans dat de rupsen de bomen verlaten. Het gaat dan alleen om situaties waar er sprake is van veel rupsen. Kleine nesten worden wel in de bomen gevormd, vaak ook laag aan de stam.

Beheersing gecompliceerder

De aanwezigheid van grondnesten maakt de beheersing van processierupsen een stuk gecompliceerder. Preventieve bespuitingen vroeg in het jaar zijn dan minder effectief en er is gedurende het rupsenseizoen meer alertheid geboden op het verschijnen van een ‘nieuwe’ lichting rupsen vanuit de bodem. Voor het beheer is het belangrijk om hierop alert te zijn. Tijdens inspecties is het verstandig om op te letten of de nesten verlaten zijn en dat dan te registreren. Een verlaten nest hangt slap aan de boom en bevat alleen vervellingen en uitwerpselen. Aan de stam is een verlaten nest plat. Dit nest bevat eveneens vervellingen en uitwerpselen op de grond. Indien locaties bekend zijn, is het beheersen van de rupsen die zich in de grond bevinden heel makkelijk met het inzetten van insectparasitaire nematoden. We verwachten binnenkort een protocol voor de toepassing van nematoden voor grondnesten te hebben opgesteld.

Landelijke bijeenkomst 25 september

De nieuwe inzichten met betrekking tot grondnesten en diapauze komen ook aan bod tijdens de landelijke eikenprocessierupsbijeenkomst voor professionals die op 25 september 2019 plaatsvindt. De bijeenkomst wordt georganiseerd door de samenwerkende partijen van het Kennisplatform Processierups in opdracht van het Ministerie van LNV. De middag is bedoeld voor bestrijders, gemeenten, groenbeheerders en andere betrokken organisaties die te maken hebben met beheer, beleid, gezondheid en afvalverwerking van de eikenprocessierups.

De focus zal liggen op informatievoorziening ten aanzien van de te nemen maatregelen en de planning voor het beheersen van de eikenprocessierups. Verder komen er zaken aan de orde zoals de effectiviteit en best practices in bestrijding en monitoring. Ook wordt er ingegaan op verdere uitwerking van het afvalverwerkingsprotocol en de impact op de gezondheid. De deelnemers hebben tevens de mogelijkheid om in parallelle workshops gezamenlijk te werken aan een eerste invulling van de herziening Leidraad Beheersing Eikenprocessierups 2020.

Bent u professioneel actief als gemeente, bestrijder, groenbeheerder of andere betrokken organisatie rond de vraagstukken over de eikenprocessierups? Meld u dan aan voor deze bijeenkomst.

Tekst: Kenniscentrum Eikenprocessierups: Silvia Hellingman, Hellingman Onderzoek en Advies; Arnold van Vliet en Hidde Hofhuis, Wageningen University; Mieke Siebers, Nature Today; Henk Jans, Jans Consultancy Gezondheid en Milieu; Joop Spijker, Wageningen Environmental Research; Henry Kuppen, Terra Nostra
Foto’s en film: Silvia Hellingman